Słowa dawnej ludowej modlitwy z podłańcuckiej Handzlówki, proszącej Świętego o obronę przed wilkami, ukazują nam - dzisiejszym konsumentom kolorowych towarów i łowcom promocji w supermarketach - twardą rzeczywistość XIX-wiecznej wsi. Pokazują, że św. Mikołaj to nie przerośnięty krasnal czy infantylny Dziadek Mróz.
Z dawnych przekazów wiemy, że Mikołaj, biskup tureckiej Myry z przełomu III i IV stulecia, kierował się w swych poczynaniach zasadą: więcej szczęścia jest w dawaniu aniżeli w braniu. Znalazło to odbicie w średniowiecznych legendach. Głodującej Myrze, swojemu biskupiemu miastu, Mikołaj ofiaruje zboże z cesarskich statków, mimo że początkowo wydawało się, że zboża zabraknie nie tylko dla mieszkańców, ale przede wszystkim dla zachłannego cesarza. Mikołaj wstawia się w Konstantynopolu za trzema młodzieńcami skazanymi na śmierć za małej wagi przewinienie. On to wskrzesza trzy osoby zabite z powodu niespłacenia należności. W czasie zarazy widzimy go posługującego chorym z narażeniem zdrowia. Ojcu trzech ubogich panien św. Mikołaj dyskretnie podrzuca worek złota na posag.
W kulturze ludowej św. Mikołaj już w osiemnastym stuleciu zaczyna pełnić rolę pasterza strzegącego chłopskich stad oraz „świętego od wilków”. Zanoszone do Mikołaja modlitwy miały służyć ochronie dobytku przed wilkami. Dlatego w wigilię święta, 5 grudnia, pasterze pościli, a w samo święto udawali się na nabożeństwa do miejscowego kościoła. Znane są wypadki, że w wiejskich świątyniach za ołtarz tego świętego zanoszono w intencjach ofiarnych: kury, kaczki a nawet ser.
Najstarsze ślady kultu św. Mikołaja napotykamy już VI wieku, kiedy to cesarz Justynian na jego cześć wystawił w Konstantynopolu wspaniałą bazylikę. Z XII-wiecznego rękopisu dowiadujemy się, że w 1087 r. włoscy kupcy w obawie przed muzułmanami przewieźli do Bari we Włoszech szczątki doczesne biskupa. W 1089 r. papież Urban II poświęcił grobowiec św. Mikołaja. Bazylika św. Mikołaja w Bari była jednym z centrów pielgrzymek średniowiecznej Europy. Odbył się tam specjalny synod, którego celem była próba pojednania Kościoła prawosławnego z rzymskim. Czternastowieczne przekazy z terenów dzisiejszej Holandii zawierają informacje o zwyczajach obdarowywania związanych ze św. Mikołaja.
W Polsce najstarszy ślad istnienia kultu św. Mikołaja znajduje się w Kazaniach Świętokrzyskich z XIV wieku. Jest w nich kazanie opracowane na dzień Świętego. Modlitwy do Mikołaja zanosił sam król Zygmunt Stary, o czym wiemy z zachowanego modlitewnika monarchy.
Szczególnym kultem św. Mikołaj cieszy się, i to od najdawniejszych czasów, w archidiecezji przemyskiej. Najstarszy kościół diecezjalny - rotunda pod prezbiterium bazyliki archikatedralnej w Przemyślu, być może pochodząca jeszcze z czasów króla Bolesława Śmiałego (z XI stulecia), nosiła wezwanie św. Mikołaja. Z 1392 r. posiadamy wzmiankę mówiącą o zapisie dokonanym przez wójta przemyskiego Michałka na rzecz kanoników św. Mikołaja, co pozwala przyjąć, że w tym czasie został odzyskany od prawosławnych i zamieniony na katedrę. Do 1412 r. rzeczony kościół pełnił funkcję drugiej katedry przemyskiej (po pierwszej, mieszczącej się w nieistniejącym już dzisiaj kościele św. Piotra). W 1415 r. w diecezji przemyskiej 6 grudnia, dzień św. Mikołaja, stał się świętem obowiązującym. Najstarszą parafią noszącą wezwanie św. Mikołaja była parafia Równe (1352), a kilka lat później powstała parafia w Domaradzu o tym samym wezwaniu. W prastarej parafii w Wyszatycach król Władysław Jagiełło ufundował drewniany kościół pod wezwaniem św. Mikołaja w 1419 r. Również w Jarosławiu spotykamy się z wczesnym kultem tego Świętego. Na wzgórzu jemu poświęconym wznosił się drewniany kościół pod jego wezwaniem, który do 1473 r. był świątynią farną miasta. Dzisiejsze opactwo Sióstr Benedyktynek również nosi to wezwanie.
Liczne obrazy znajdujące się w świątyniach są odbiciem kultu św. Mikołaja. W ikonografii chrześcijańskiej przedstawia się go w stroju biskupim z mitrą na głowie i pastorałem (to właśnie prawidłowy wizerunek Mikołaja), jak na figurze otaczanej kultem w kościele parafialnym w Radymnie, a także w licznych scenach cudów np. rozdającego posag ubogim niewiastom, na pięknym XVIII-wiecznym obrazie w starym kościele św. Jakuba w Krzemienicy. W kościele pw. św. Mikołaja w Grabownicy Starzeńskiej umieszczono ciekawy obraz, na którym przedstawiono św. Mikołaja adorowanego przez przemyskiego biskupa Henryka Firleja (1630-35) oraz przez Hieronima Nagórskiego (budowniczego kościoła) adorującego Świętego wraz z żoną Jadwigą, siostrami oraz bratem - proboszczem kościoła. Obraz pochodzący z 1633 r. miała ufundować Jadwiga Nagórska.