Dwie kolejne ważne encykliki społeczne ogłosił św. Jan XXIII (1958-63). Pierwsza z nich – „Mater et Magistra” znów nawiązywała do „Rerum novarum”, choć przede wszystkim datą: papież Roncalli ogłosił ją 15 maja 1961, a więc w 70 lat po tamtym dokumencie. Sam tytuł wskazywał, że Kościół katolicki jest „Matką i Mistrzynią wszystkich narodów”. Przypomniawszy nauczanie swych poprzedników, Ojciec Święty w rozdziale III dokumentu wymienił nowe problemy jak energia jądrowa, tworzywa sztuczne, automatyzacja, mechanizacja i unowocześnienie, szczególnie rolnictwa, współczesne środki przekazu, zwłaszcza radio i telewizja, nowe, doskonalsze środki komunikacji, podbój kosmosu.

Na płaszczyźnie społecznej autor m.in. podkreślił znaczenie pomocniczości w stosunkach społecznych. Jednocześnie nie sprzeciwiał się zwiększonej ingerencji państwa w życie publiczne, co ówczesne media w krajach komunistycznych odebrały jako aprobatę dla ustroju socjalistycznego. Było to jednak jawne nadużycie, Ojciec Święty bowiem wyraźnie stawiał na pierwszym miejscu prawo do własności i przedsiębiorczości prywatnej.

Drugim ważnym dokumentem tego papieża o szeroko rozumianej tematyce społecznej była encyklika „Pacem in terris” z 11 kwietnia 1963. Na niespełna trzy miesiące przed śmiercią Jan XXIII ogłosił dokument o „pokoju na ziemi wśród wszystkich ludów w prawdzie, sprawiedliwości, miłości i wolności”. Po raz pierwszy zwierzchnik Kościoła katolickiego zwracał się nie tylko do katolików, ale do wszystkich ludzi dobrej woli na ziemi.

W swym dokumencie przypomniał tradycyjne, ale na nowo jak gdyby odczytane katolickie nauczanie o prawach i godności osoby ludzkiej. Wymienił wśród nich prawa: do życia i zaspokojenia potrzeb godnych człowieka; do zaspokojenia potrzeb moralnych i kulturalnych; do oddawania czci Bogu zgodnie ze słusznymi nakazami sumienia; do wolności wyboru stanu życiowego; do wolności życia gospodarczego; do wolności zgromadzeń i stowarzyszeń; do emigracji i migracji; do porządku społeczno-prawnego oraz do ochrony swych praw. Papież odwoływał się w swym dokumencie do „znaków czasu”, czyli do właściwego odczytywania, w duchu wiary Chrystusowej, zmieniających się warunków i okoliczności otaczającego świata.

Następca Papieża Dobroci – św. Paweł VI (1963-78) ogłosił również dwa ważne dokumenty o tematyce społecznej: encyklikę „Populorum progressio” – o popieraniu rozwoju ludów – z 26 marca 1967 i list apostolski „Octogesima adveniens” (z 14 maja 1971), znów odwołujący się do „Rerum novarum” w 80. rocznicę ukazania się tego dokumentu.

Encyklika nawiązywała do zakończonego dwa lata wcześniej Soboru Watykańskiego II i jego konstytucji „Gaudium et spes”. Nowość „Populorum progressio” na tle poprzednich dokumentów papieskich polegała m.in. na odejściu od nauczania św. Tomasza z Akwinu czy Ojców Kościoła na rzecz współczesnych autorów chrześcijańskich – duchownych i świeckich. Papież chciał w ten sposób przybliżyć swój dokument do dzisiejszego odbiorcy, a zarazem ukazać twórczy charakter myśli katolickiej i dowartościować go. Wspominał w swym dokumencie m.in. o integralnym (wszechstronnym) rozwoju człowieka i społeczeństw, o nadprzyrodzonym powołaniu człowieka oraz podkreślał, że doskonaląc świat, człowiek doskonali się sam. Wskazywał, że na ziemi nie ma granic na drodze tego doskonalenia się, jako że jego celem jest Bóg, z Którym doskonałe zjednoczenie nastąpi dopiero w wieczności. Niezwykle trafnym spostrzeżeniem tej encykliki jest zdanie, iż „rozwój jest nowym imieniem pokoju”.

Wybór postaci listu apostolskiego dla „Octogesima adveniens” podyktowany był chęcią uniknięcia zbyt oficjalnej i sztywnej formy zwracania się do świata, jaką jest encyklika. Papież zachęcał tam do współpracy katolików na płaszczyźnie społecznej z niechrześcijanami, wskazywał na pluralizm zadań i rozwiązań społecznych Kościoła, mówił o potrzebie odnowy stosunków międzynarodowych, która by uwzględniała takie nowe zjawiska jak międzynarodowy podział pracy, poprawa warunków światowej wymiany handlowej oraz kontrolę zysków i międzynarodowego systemu walutowego. Wspominał też o problemach związanych z urbanizacją i o zagrożeniu środowiska naturalnego i o wolności ludzi.

Dziełem św. Jana Pawła II są trzy ważne encykliki społeczne: „Laborem exercens” z 14 września 1981 – o pracy ludzkiej w 90. rocznicę „Rerum novarum”; „Sollicitudo rei socialis” z 30 grudnia 1987 – w 20. rocznicę „Populorum progressio” i „Centesimus annus” z 1 maja 1991 – w setną rocznicę pamiętnej encykliki Leona XIII. Każdy z tych dokumentów powstawał w nieco odmiennych warunkach i podejmował różne zagadnienia szczegółowe.

Podziel się cytatem

Pierwszy z nich ukazał się w czasie, gdy w Polsce trwał eksperyment „Solidarności” i w jakimś stopniu do niego nawiązywał, choć przede wszystkim zawierał odniesienia do „Rerum novarum”. Ojciec Święty wyraźnie zaznaczył, że przedmiotem jego rozważań jest nie tyle praca, ile człowiek ją wykonujący, a praca ma służyć jego rozwojowi. Podkreślił również wartość i godność pracy ludzkiej, przejawiającą się w tym, że zarówno człowiek przemienia przyrodę, jak i spełnia sam siebie dzięki temu. Niewątpliwie nawiązując w pewnym stopniu do sytuacji w Polsce, papież wspomniał o prawie do strajku, podkreślając przy tym jego ostateczny i wyjątkowy charakter, gdy są wyczerpane wszelkie inne możliwości osiągnięcia swych praw przez pracowników.

Głównym przesłaniem „Sollicitudo rei socialis” jest apel papieża o solidarność międzyludzką. Ukazał w tym dokumencie zarówno dążenie do wolności, jak i ryzyko ograniczenia jej przez systemy, które odbijają się na kondycji społeczeństwa lat osiemdziesiątych. Encyklika skierowana jest do każdego człowieka żyjącego w tamtych czasach, szczególnie zaś do ludzi rządzących państwami i kreujących tamtejszy obraz rzeczywistości. Po sprzecznościach między Wschodem a Zachodem Jan Paweł II odniósł się tym razem do konfliktu Północ-Południe, wzywając bogatą Północ do skutecznej pomocy biednemu Południu, a zarazem apelując o fundamentalne reformy w krajach rozwijających się.

W „Centesimus annus”, które ukazało się w 100. rocznicę „Rerum novarum” i w dwa lata po upadku komunizmu w Europie Wschodniej i Środkowej, Ojciec Święty rozlicza się nie tylko z rozpadem tego systemu, ale także z wypaczeniami nieokiełznanego kapitalizmu. Po raz pierwszy papież z Polski w tak wyraźny sposób ukazał pozytywną rolę przedsiębiorczości dla dobrego funkcjonowania gospodarki. Zwolennicy klasycznej koncepcji społecznej gospodarki rynkowej odczytali ten dokument jako papieskie poparcie dla tej idei.

Ogłoszona 7 lipca 2009 pierwsza i jedyna encyklika społeczna Benedykta XVI (2005-2013), zatytułowana „Caritas in veritate” (Miłość w prawdzie), zajmuje się skutkami globalizacji oraz kryzysu gospodarczego i finansowego dla współżycia między ludźmi. Stwierdza, że miłość w prawdzie jest zasadniczą siłą napędową prawdziwego rozwoju człowieka i całej ludzkości, bez której nie są możliwe ani zapanowanie sprawiedliwości (która jest postawą miłości), ani osiągnięcie wspólnego dobra. Początkowo okazją do ogłoszenia tego dokumentu miała być przypadająca w 2008 roku 40. rocznica „Populorum progressio”, ostatecznie jednak ukazał się on w rok później, po wybuchu światowego kryzysu gospodarczego i finansowego.

Choć najnowszy dokument Franciszka, podpisany przezeń 3 października br. w Asyżu „Fratelli tutti”, jest pierwszą encykliką społeczną tego papieża, to trzeba pamiętać, że jego „Laudato si” z 2015, określane jako pierwsza „encyklika ekologiczna”, bywa też nazywane „zieloną encykliką społeczną”. Ojciec Święty przedstawia w niej bowiem „całościową ekologię” z punktu widzenia najuboższych. Jego zdaniem nie można mówić o ochronie środowiska naturalnego bez uwzględnienia sprawiedliwości społecznej, globalnego systemu gospodarczego, problemu uchodźców i praw człowieka.

Na zakończenie tego przeglądu wspomnijmy, że społeczne nauczanie Kościoła obejmuje nie tylko encykliki, ale także inne dokumenty i formy wypowiadania się papieży, jak również urzędów kurialnych (kongregacji, rad papieskich i innych organizmów).