Z wysokości 15 m, ze szczytu kopca, w zasadzie w zasięgu wzroku rozpościera się cały tutejszy świat. To co było, to co zostało i nadal na nas oddziałuje. Ruiny średniowiecznego zamku, biała witoldowa fara, dom rodzinny poety.... „Tu w zaraniu życia wznosił skrzydła do lotu Adam Mickiewicz”. Tablicę z takim napisem komitet upamiętnienia twórcy umieścił na odnawianym po raz kolejny domu rodzinnym w latach 30. XX wieku. To gremium tworzyły znaczące osoby w niepodległym od niedawna państwie, w tym nasz krajan, urodzony w Komborni pod Krosnem, profesor polonistyki z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Stanisław Pigoń. Aktualnie współczesny pomnik u podnóża wzniesienia usypanego w okresie międzywojennym przypomina postać, która na wyżyny wyniosła kunszt władania słowem i odkryła nowe, romantyczne źródła potęgi ducha. Już tutaj Adam Mickiewicz okazał swoją wielkość i talent, potężny stał się tęskniąc za tym, co przeżył i czego doświadczył w dzieciństwie. Trudno się oprzeć wzruszeniu. Miejsce niewątpliwie historyczne. Nowogródek do upadku I Rzeczypospolitej, a więc w czasach przedmickiewiczowskich, miał duże historyczne znaczenie, był miastem wojewódzkim, siedzibą poważnych urzędów. W XIX wieku celowa i skuteczna działalność Rosjan sprawiła, że stał się skromnym, niewielkim w zasadzie miasteczkiem. To skutki m.in. tego, że linię kolejową poprowadzono z dala; wąskotorówka potrzebna Niemcom dotarła tu dopiero w czasach I wojny światowej, w 1917 r.

W Nowogródku, tak jak na całej Białorusi, zachowała się dekoracja i nazewnictwo z innej epoki. Dlatego lokalizację muzeum wieszcza należy kojarzyć z postacią wodza rewolucji bolszewickiej, Lenina, i szukać go przy ulicy jego imienia pod numerem pierwszym. Z kolei ulica prowadząca do nowogródzkiej fary, niegdyś przypominająca Konstytucję 3 maja, obecnie utrwala socjalistyczne święto pracy, pierwszomajowe.

Między kopcem a farą, na kolejnym wzgórzu, do dzisiaj pozostały resztki dwóch wież, historycznej budowli, zamku władców, którzy tworzyli tutaj zręby państwowości litewskiej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwszym, którego imię przetrwało do dzisiaj był Mendog, potem w następnych pokoleniach przyszli inni, w tym Witold i Jagiełło, zakotwiczeni w wierze katolickiej mocniej. Pierwszy wybudował w 1395 r. drewniany kościół, farę witoldową, drugi w 1422 r. brał w niej ślub z czwarta żoną Sonką Holszańską, babką królewicza św. Kazimierza. Kształt barokowy i murowany nadano świątyni w latach 1719-24. Z tego stulecia często przytacza się jeszcze jedną datę: 12 lutego 1799 r. ochrzczony tam został Adam Mickiewicz, syn Mikołaja i Barbary, urodzony w Zaosiu lub Nowogródku. Chrzcielnica nie zachowała się do naszych czasów. Niewiadomych jest zresztą więcej. W jednej z dwóch bocznych kaplic jest otaczany czcią obraz Matki Bożej Nowogródzkiej. Do końca nie wiadomo skąd się wziął, czy został przywieziony z Rzymu, przeniesiony z nieistniejącego dzisiaj kościoła jezuickiego, czy z tutejszego zamku. historia tego miasta pełna jest dramatycznych zdarzeń, wojen, pożarów, po których odbudowywano zgliszcza. Prawdopodobnie przed farnym wizerunkiem Maryi matka Adama wymodliła jego uzdrowienie, a on sam w pełni sił, osobiście dziękował za otrzymany dar.

– W 1812 r., kiedy Francuzi pod wodzą Napoleona szli tędy na Moskwę, w kościele zrobili sobie skład amunicji i stajnię. Nie zburzyli kościoła, ale zniszczyli od środka wyposażenie, zniszczony też został ołtarz główny z obrazem Przemienienia Pańskiego. Dopiero w 1939 r. odtworzył go miejscowy nauczyciel geografii – wyjaśnia s. Nazaria. W 1929 r. świątynia stała się domem modlitwy sióstr nazaretanek, czyli Zgromadzenia Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu. Zaprosił je sługa Boży bp Zygmunt Łoziński, aby zajęły się wychowaniem dzieci i opiekowały się farą. Przez 10 lat tutejsza wspólnota zakonna rozwinęła się, sióstr było 12. Dla nazaretanek fara to ważny kościół, bo tutaj żyły i pracowały siostry męczennice. W czasie II wojny zabrano im szkołę. Mieszkały w okolicznych domach, wieczorem zbierały się tylko na modlitwę. W 1943 r. zdarzyło się, że aresztowano 120 osób, głównie mężczyzn, jedynych żywicieli rodzin. Na liście był też ks. proboszcz Aleksander Zienkiewicz. Siostry podjęły postanowienie, że jeżeli potrzebna jest ofiara życia, to raczej niech je rozstrzelają, niż ojców rodzin czy księdza. Pan ich wysłuchał. Ciąg dalszy nastąpił 31 lipca, po wezwaniu na posterunek Gestapo. Wtedy pierwszy raz wywieziono je poza Nowogródek, ale na noc przywieziono z powrotem, ponoć oprawców spłoszyli świadkowie. W następnym dniu, a był to już 1 sierpnia – niedziela, o 5 rano w lesie zbrodniczy wojenny rozkaz został zrealizowany, rozstrzelano 11 sióstr i chłopca, który kopał dla nich dół. Pierwsza ekshumacja odbyła się w 1945 r. W nocy 19 marca spadł śnieg, po którym 11 sań przewiozło szczątki sióstr. Odbyła się w farze Msza św. pogrzebowa i siostry zostały pochowane obok murów kościelnych, co upamiętnia głaz z napisem. Spoczywały tam do 1993 r., kiedy rozpoczął się ich proces beatyfikacyjny. Przeniesione zostały do sarkofagu w kaplicy obok Matki Bożej. Beatyfikowane na Placu św. Piotra w Rzymie 5 marca 2000 r. Pamiątką tego wydarzenia jest obraz namalowany przez krakowskiego artystę, wiszący obecnie w prezbiterium. Obok sarkofagu pochowana też została s. Małgorzata Banaś, dwunasta nazaretanka, zmarła 26 kwietnia 1966 r. Nazwana została strażniczką tabernakulum, bo do czasu swojej śmierci nie opuściła świątyni. Przez 10 powojennych lat, kiedy nie było stałego księdza, troszczyła się o świątynię, otwierała ją dla wiernych, zgodnie z pozwoleniem, w ważniejsze święta kościelne i państwowe, bo tego nie zabraniano. Przywoziła z oddalonych o 50 km Baranowicz Najświętszy Sakrament, potajemnie przygotowywała do I Komunii św. i sakramentu małżeństwa. W czasach radzieckich kościół nigdy nie został zamieniony na magazyn. Całe życie s. Małgorzaty naznaczone zostało heroizmem dnia powszedniego.