Konstytucja o Liturgii Soboru Watykańskiego II Sacrosanctum Concilium i posoborowe Ogólne Normy Roku Liturgicznego i Kalendarza, a także List Okólny o Przygotowaniu i Obchodzeniu Świąt Wielkanocnych watykańskiej Kongregacji Kultu Bożego z 1988 r. wyznaczają kilka dominujących tematów w aktualnej liturgii wielkopostnej. Są nimi: pokuta, chrzest i Męka Pańska. Podobnie teksty liturgiczne poszczególnych dni Wielkiego Postu zawierają konkretne przesłanie duchowe i niejako podpowiadają określony styl życia i postępowania. Teksty liturgiczne nigdy nie moralizują, nigdy nie przymuszają, ale podają pewną propozycję, przedstawiają konkretną szansę i proponują możliwość wyboru.
Według starożytnej tradycji pokuta obejmuje: modlitwę, post i jałmużnę. "Modlitwą - mawiał Leon Wielki (+461) - utrzymuje się wiarę nieskażoną, postem niewinne życie, jałmużną ducha miłości". Pokuta implikuje nawrócenie. W Wielkim Poście nie chodzi jednak o jakieś jednorazowe ćwiczenie czy umartwienie, lecz o zainicjowanie bądź pogłębienie stałego procesu nawracania się i wewnętrznego odradzania.
Drugą ideą przewodnią Wielkiego Postu jest ponowienie misterium chrztu świętego. Choć katechumenat - poza krajami misyjnymi - w liturgii rzymskiej prawie zaniknął (nawiązaniem do niego w pewnym sensie jest współczesny neokatechumenat), to jednak liturgia wielkopostna towarzyszy chrześcijanom tak, jak niegdyś towarzyszyła katechumenom na poszczególnych stopniach wprowadzania ich w chrześcijaństwo. Widać to szczególnie w cyklu "A" niedzielnych czytań mszalnych, z którymi zharmonizowano prefacje przeznaczone odpowiednio na III, IV i V niedzielę Wielkiego Postu (Wiara Samarytanki, Oświecenie ludzi przez Chrystusa, Wskrzeszenie Łazarza).
Koniec okresu Czterdziestnicy Paschalnej jest przepojony tematem Męki Pańskiej, który - jak wspomnieliśmy poprzednio - zdominował szczególnie pobożność ludową.
Każda niedziela Wielkiego Postu posiada swoje szczególne oblicze, na które składa się własny formularz mszalny, własne czytania i - bardzo często - własna (nie jedynie okresowa) prefacja. To ostatnie stwierdzenie dotyczy pierwszej niedzieli Wielkiego Postu (prefacja Kuszenie Jezusa), drugiej niedzieli tego okresu (prefacja Przemienienie Pańskie), oraz oczywiście Niedzieli Palmowej, a w roku "A" niedziel: trzeciej, czwartej i piątej.
W sposób szczególny w liturgii rzymskiej podkreśla się połowę wielkopostnego przygotowania do Wielkanocy i czwartą niedzielę, zwaną mediana ("połowa") lub laetare, od pierwszego słowa łacińskiej antyfony mszalnej, zaczerpniętej z Księgi Proroka Izajasza: Laetare, Ierusalem... ("Raduj się, Jerozolimo..." - Iz 66,10-11). Niedziela ta była kiedyś dniem udzielania sakramentu kapłaństwa i dniem, w którym kończono post związany z modlitwami okresowymi (tzw. Dni Kwartalne). Do dziś zachowano w naszej liturgii tradycję używania w czwartą niedzielę Wielkiego Postu różowego ornatu (podobnie jak w III niedzielę Adwentu). Wzmiankowany od XVI w. zwyczaj wywodzi się od innego (znanego już w X stuleciu w liturgii papieskiej) zwyczaju błogosławienia w tym dniu złotej róży, symbolu zwycięstwa wiosny nad odchodzącą zimą.
Każde wielkie dzieło udaje się, jeśli jest odpowiednio przygotowane. Przesłaniem Wielkiego Postu jest przygotowanie do uroczystości Zmartwychwstania Pańskiego, a w ostatecznej konsekwencji - do zmartwychpowstania z Chrystusem każdego z nas. U progu dorocznych uroczystości paschalnych, gdy po raz kolejny staramy się podjąć próbę wielkopostnej przemiany, razem z poetą pomyślmy:

"Jakże trudno uwierzyć, że to wrzące życie
zamieni się po latach w czarną garść popiołu.
A przecież obok życia niestrudzenie idzie
Śmierć z gwiazdą zmartwychwstania na kamiennym czole.

Więc w dni Wielkiego Postu zwróćmy w nieskończoność
swe myśli i uczucia, na tamten świat drugi,
do którego po stopniach złudzeń i nicości
schodzimy utrudzeni po ziemskiej wędrówce".

(W. Nanowski)

Garść popiołu, w którą zamieni się nasze życie i którą naznaczony jest od samego początku, od Środy Popielcowej, okres Wielkiego Postu, nie jest kresem ludzkiej egzystencji. Czeka nas przecież "gwiazda zmartwychwstania". Ona wieńczy Wielki Post, ale przede wszystkim ona może uwieńczyć naszą ziemską pielgrzymkę. Oby tak było. Wszystko zależy od nas. Popiół bywa używany do użyźniania gleby. Nie bez powodu też w teologicznej myśli starochrześcijańskich pisarzy, jak choćby św. Zenona (+ ok. 372), biskupa Werony, i w ikonografii chrześcijańskiej, na sarkofagach i malowidłach katakumbowych symbolem zmartwychwstałego Chrystusa stał się feniks, egipski ptak, który w antycznej, greckiej legendzie odradzał się z popiołu.