Jasna Góra chce być zawsze źródłem jedności dla narodu polskiego. Do tego miejsca przybywali Polacy w okresie niewoli, aby potwierdzić państwowość u stóp Królowej” – napisał bp Teodor Kubina, pierwszy ordynariusz diecezji częstochowskiej.

Zaborcy nie szczędzili szykan, restrykcji, zakazów i propagandy skierowanych przeciw kultowi Matki Bożej Częstochowskiej jako ostoi polskości i patriotyzmu. Przystąpiono więc, nie czekając, do rozprawy z „główną Rewolucjonistką” – Madonną z Jasnej Góry.

Twarde stanowisko zajęła tuż po pierwszym zaborze arcykatolicka Austria. Podjęto co rychlej środki administracyjne w celu likwidacji więzi Galicji z Polską, „aby jak najszybciej wśród ludu zaginęła pamięć o tym państwie i jego Królowej” – stwierdził gubernator, książę Heinrich von Auersperg. Zarządzenia zaczęły się sypać jak z rękawa. Pierwszym i głównym krokiem była urzędowa likwidacja kultu Matki Bożej Królowej Polski utożsamianej z wizerunkiem częstochowskim.

Niespodziewany „awans”

W 1775 r. Auersperg zarządził wycofanie „dawnych formuł modlitewnych”, przede wszystkim inwokacji „Królowo Korony Polskiej – módl się za nami”, a zamiast niej wprowadzenie wezwania „Królowo Galicji i Lodomerii – módl się za nami”. Taki niespodziewany „awans” spotkał Królową Polski! Biskupi zarządzenia jednak nie egzekwowali, poprzestając na powiadomieniu dziekanów i proboszczów. Właściwa inwokacja zniknęła jednak z nowych wydań modlitewników i śpiewników. Dekretami wydanymi w latach 1801, 1804 i 1805 wprowadzono ostre sankcje za nieprzestrzeganie zakazu używania tej inwokacji.

Kolejnym krokiem było rugowanie polskich pieśni religijno-narodowych, szczególnie tych sławiących Królową Polski i Maryję Częstochowską. Gubernium wysyłało do konsystorzy biskupich nowe teksty z inwokacjami do świętych niemieckich i modłami za cesarski dom panujący z perfidnym nakazem, aby śpiewano je na melodię Zawitaj nam, Jutrzenko, znanej powszechnie polskiej pieśni maryjnej. Śpiewniki drukowane w Częstochowie i kolportowane masowo poddano ostrej cenzurze. Pracownicy „Urzędu Rewizji Ksiąg” z zapałem wydzierali kartki z inwokacją „Królowo Korony Polskiej – módl się za nami”. Skutki tych wytężonych działań były mizerne. Dziejopis Antoni Grabowski wspominał: „Cała ta ostrożność i wysiłek niewiele pomagały, bo lud nasz nie przestawał modlić się po dawnemu i nie raz w kościołach wiejskich słyszałem, jak śpiewano «Królowo Korony Polskiej» mimo zakazu Wysokiego Gubernium”.

Pielgrzymki zabronione

Solą w oku austriackiego zaborcy były pielgrzymki do Częstochowy. Warto tu wspomnieć o ideologii „józefinizmu”, którą już w końcu panowania Marii Teresy wprowadzał jej syn i współregent Józef, od 1780 r. cesarz Józef II. Ten nieuk i tępy biurokrata przystąpił do reformy Kościoła, która polegała na całkowitym podporządkowaniu go państwu oraz poddaniu kontroli, i zakazania aktów „szkodliwej barokowej pobożności” z kultem cudownych obrazów i pielgrzymkami na czele. Szczególną uwagę zwrócono na pątnictwo do Częstochowy, dopatrzono się w nim bowiem (słusznie!) nie tylko pobożności, ale głównie motywacji narodowo-patriotycznej.

Już w latach 1780 i 1781 pielgrzymki poddano szykanom, wyznaczono także wysokie grzywny dla księży – przewodników kompanii pątniczych. Zapobiegliwy gubernator Josef von Urmenyj zobowiązał duchownych, aby pouczali „lud prosty o szkodliwości (!) pielgrzymek do Częstochowy”. Wreszcie rozporządzeniem z lipca 1805 r. wprowadził całkowity zakaz pielgrzymowania na Jasną Górę.

W zaborze pruskim już 2 lata po pierwszym rozbiorze Fryderyk II zakazał pielgrzymek do Częstochowy, a Fryderyk Wilhelm w 1802 r. edyktem zakazał wydawania paszportów pielgrzymom, „aby nie mnożyli się włóczędzy i żebracy”. Władze pruskie praktykowały zamykanie granicy w okresie największych odpustów na Jasnej Górze, motywując to rzekomymi epidemiami w zaborze rosyjskim.

Minister policji Heym raportował: „Pielgrzymki stanowią tak ważny czynnik w życiu ludu polskiego, że władze krajowe jak dotąd zmuszone są tolerować chwilowo ten stan rzeczy i zadowalają się jedynie roztaczaniem ostrej kontroli nad miejscami pątniczymi i pątniczymi kaznodziejami”. Jak niebezpieczna była Pani Jasnogórska, świadczy wymownie fakt popierania przez rząd pruski pielgrzymek do lokalnych sanktuariów na terenie zaboru – ogłaszano je nawet w prasie, aby w ten sposób odciągnąć chętnych od zamiaru udania się do Częstochowy.

Wojna obrazkowa

„Nie car, nawet koronowany na króla polskiego, tylko Pani Maria Częstochowska w przeświadczeniu szerokich rzesz społeczeństwa jest władczynią Polski” – raportowała policja gubernatorowi Fiodorowi Bergowi. Iwan Paskiewicz ostrzegał, że kult Matki Bożej jako Królowej Polski wzmaga aspiracje niepodległościowe Polaków, jest wręcz „gorejącym zarzewiem” prowadzącym do insurekcji. Nie myliła się policja, nie mylił się też Paskiewicz, bo 5 stycznia 1863 r., kilkanaście dni przed wybuchem powstania, Komitet Centralny Narodowy jako Rząd Polski proklamował Matkę Bożą jako Królową Polski: „Oto Rząd chcąc przywrócić wolność narodowi (...) wzywa na Królestwo swoje Matkę Boską Częstochowską, ukoronowaną koroną polską na Jasnej Górze”.

Oczywiste było, że władze uderzyły we wszelkie przejawy kultu Królowej Polski. Nie sposób wymienić wszystkich restrykcji. W Królestwie nakaz posiadania paszportów przy przekraczaniu granic guberni dotyczył głównie pielgrzymek do Częstochowy. Po 1864 r. kompania pątnicza musiała uzyskać specjalną zgodę namiestników powiatowych, którą wydawano po inwigilacji uczestników. Tępiono zwłaszcza pielgrzymki gniazd „Sokoła” i te z Podlasia – podejrzewano udział w nich unitów (grekokatolików), darzonych szczególną nienawiścią. Unici przekradali się do Częstochowy nielegalnie, a za udzielanie im sakramentów groziło paulinom zesłanie.

Jak bardzo obawiano się Pani Jasnogórskiej, świadczy „wojna obrazkowa”. Chodziło o obrazki Matki Bożej Częstochowskiej produkowane masowo przez paulinów. Obrazki, w cenie 1 gr, były dostępne dla najuboższych warstw społeczeństwa. Nie było domu, w którym by się nie znajdowały. Umieszczano je na bramach domów, na drzwiach mieszkań, w oknach. Uważane za „najgroźniejszego wroga” były tropione i zrywane przez policję, nakładano kary za ich posiadanie. Po zniszczeniu jednych pojawiały się natychmiast następne, by stawać się znakiem oporu i wiary zniewolonego narodu w latach „nocy postyczniowej”.

Mimo to pątnictwo trwało we wszystkich zaborach, a pobyt na Jasnej Górze stawał się demonstracją religijno-patriotyczną, wyrazem jedności podzielonego narodu. Jasnogórskie sanktuarium stało się ostatecznie duchową stolicą podzielonej Polski, a Matka Boża Częstochowska – symbolem jedności jako Królowa, której nikt nie zdołał zdetronizować.