2. Idea społeczeństwa obywatelskiego w nauczaniu społecznym Kościoła Katolickiego

W społecznym nauczaniu Kościoła Katolickiego idea społeczeństwa obywatelskiego związana jest organicznie z tezą o godności osoby ludzkiej, która jest ośrodkiem życia społecznego, tzn. jego podstawowym i ostatecznym podmiotem oraz jego kryterium. Niemożliwe jest bowiem „popieranie godności osoby bez troski o rodzinę, grupy, stowarzyszenia, lokalne organizacje terytorialne, krótko mówiąc, bez wspierania zrzeszeń i instytucji o charakterze ekonomicznym, społecznym, kulturalnym, sportowym, rekraacyjnym, zawodowym i politycznym, które ludzie spontanicznie powołują do życia i które umożliwiają im rzeczywiste społeczne wzrastanie” (Papieska Rada Iustitia et Pax, Kompendium nauki społecznej Kościoła, Kielce 2005 [dalej skrót: KNSK], nr 185). Kościół zdecydowanie odróżnia społeczeństwo obywatelskie od państwa i rynku, wskazując zarazem na więzi, jakie zachodzą między tymi sektorami.

Wspólnota polityczna pozostaje zasadniczo w służbie społeczeństwa obywatelskiego, które stanowi jej uzasadnienie. Państwo powinno stwarzać odpowiednie ramy prawne dla działania podmiotów społecznych i wspierać je na zasadzie pomocniczości tam, gdzie same nie dają sobie rady, w celu realizacji dobra wspólnego. Kościół kierując się podstawową prawdą o osobie ludzkiej jako istocie wolnej, zdolnej do nawiązywania relacji i otwartej na Transcendencję, stanowczo przeciwstawia się tendencjom dążącym do „wchłonięcia” społeczeństwa obywatelskiego przez państwo, jak to ma miejsce w ideologiach totalitarnych, czy też w ideologiach politycznych typu indywidualistycznego.

Również powyższa zasada dotyczy relacji pomiędzy społeczeństwem obywatelskim, a wolnym rynkiem. Kościół jasno naucza w tym względzie, że „system ekonomiczno-społeczny musi cechować się współistnieniem działania publicznego i prywatnego, a w tym także działania prywatnego, nie skierowanego na zysk. W ten sposób tworzy się szereg ośrodków podejmowania decyzji i sposobów działania. Istnieją pewne kategorie dóbr wspólnych i powszechnego użytku, z których korzystanie nie może podlegać mechanizmom rynkowym, tak samo jak nie może być podporządkowane jedynie kompetencjom państwa (KNSK, nr 356).

W nauczaniu społecznym Kościoła „społeczeństwo obywatelskie stanowi całość stosunków i zasobów kulturowych i wspólnotowych, względnie niezależnych zarówno od polityki, jak tez ekonomii [...], cechuje się własną umiejętnością planowania, ukierunkowanego na bardziej wolne i sprawiedliwe współżycie społeczne, w którym rożne grupy obywateli łącza się ze sobą, mobilizując się w celu wypracowania wspólnych zamierzeń, aby zaradzić swoim podstawowym potrzebom i bronić słusznych interesów” (KNSK, nr 417).

Do głównych zadań jakie stoją przed społeczeństwem obywatelskim, Kościół zalicza: a) rozwijanie społecznego wymiaru osoby, b) rozwój inicjatyw społecznych, wykraczających poza sfery państwowe i stwarzających nowe pola dla aktywnej obecności i bezpośredniego działania obywateli, c) inicjowanie nowych i pozytywnych sposobów korzystania z praw człowieka, wzbogacających jakościowo demokratyczne życie, d) przezwyciężanie podziałów ideologicznych i szukanie tego, co łączy, a nie zatrzymywanie się na tym, co dzieli, poprzez nawiązywanie relacji w klimacie współpracy i solidarności, e) budowanie etyki publicznej, opartej na solidarności oraz na konkretnym współdziałaniu i braterskim dialogu, f) urzeczywistnianie i umacnianie zasady „podmiotowości społeczeństwa”; g) przyczynianie się do rozwoju „prawidłowej demokracji ekonomicznej” oraz h) uwrażliwianie opinii społecznej na różne aspekty życia międzynarodowego, ze szczególnym akcentem na poszanowanie praw człowieka (zob. KNSK, nr 443).

Istota i siła społeczeństwa obywatelskiego wyraża się w tym, że jako „całość relacji między jednostkami i społecznościami pośrednimi, które powstają i występują na poziomie podstawowym, dzięki twórczej podmiotowości obywatela [...] unerwia, wzmacnia tkankę społeczną i stanowi podstawę dla prawdziwej wspólnoty osób, umożliwiając uznanie wyższych form uspołecznienia” (KNSK, nr 185).

Kościół pokładając wielkie nadzieje w społeczeństwie obywatelskim jest zarazem świadomy licznych zagrożeń, jakie dotykają go od wewnątrz i z zewnątrz. Od wewnątrz społeczeństwo obywatelskie „jest zróżnicowane i rozwarstwione, nie pozbawione dwuznaczności i sprzeczności: jest też miejscem, w którym zderzają się rożne interesy, gdzie stale występują zagrożenia dominacji mocniejszych nad najbardziej bezbronnymi” (KNSK, nr 418). Zewnętrzne zagrożenie płynie zaś ze strony różnorakich ideologii, które upraszczają rzeczywistą wizję świata i społeczeństwa oraz kreują redukcyjne wizje człowieka.

Dlatego też Kościół jako znawca od 2 tysięcy lat spraw ludzkich i społeczny autorytet moralny, w sposób szczególny kładzie nacisk na duchowy i etyczno-moralny wymiar społeczeństwa obywatelskiego. Troszczy się o szacunek dla powszechnych i niezmiennych wartości moralnych, wskazując na potrzebę ogólnego konsensusu etycznego. Wskazuje także na wartości podstawowe, takie jak: życie od poczęcia, aż po naturalną śmierć; równość, sprawiedliwość, pokój, braterstwo, prawa człowieka, patriotyzm itd., oraz fundamentalne zasady życia społecznego, do których zalicza się: zasada prymatu osoby i podmiotowości (personalizmu); dobra wspólnego i powszechnego przeznaczenia dóbr; pomocniczości; uczestnictwa; solidarności; oraz miłości społecznej i sprawiedliwości społecznej (zob. KNSK, nr 160-208).

Wartości podstawowe i zasady życia społecznego, wynikające z integralnie pojętej godności osoby ludzkiej, działają na rzecz rozwoju każdego i całego człowieka oraz dobra wspólnego. Dają one szansę rzeczywistego porozumienia w kwestiach tego, co jest godne człowieka, i co czyni jego życie lepszym autentycznie ludzkim. Stają się one gwarancją ładu obywatelskiego. Kościół poprzez dostrzeganie filozoficznego i teologicznego aspektu rzeczywistości, dostarcza tym wartościom i zasadom metafizycznego uprawomocnienia, chroniąc je przed dyktaturą relatywizmu i zmieniających się trendów mody.