W pierwszej części usłyszeliśmy wykład prof. dr. hab. Leszka Ziątkowskiego zatytułowany „Żydowski i chrześcijański świat Edyty Stein we Wrocławiu”. Profesor opowiedział o dwóch synagogach  istniejących we Wrocławiu – synagodze na Wygonie i synagodze Pod Białym Bocianem i działalności wrocławskiej Gminy Żydowskiej z czasów, w których mieszkała tutaj Edyta Stein.

– Gmina Żydowska we Wrocławiu stanowiła w tym okresie stosunkowo niewielką część społeczności Wrocławia. Ok. 1860 r. było to 7 proc. ogółu wrocławian, natomiast z biegiem czasu ten udział społeczności żydowskiej spadał, tak że w 1910 r., w momencie kiedy Stein rozpoczynała studia, spadł do 4 proc. To było ok. 20 tys. osób. A więc wydaje się, że to była stosunkowo niewielka grupa, zwłaszcza w porównaniu z wielkością innych pokaźnych gmin w sąsiednich wielkich metropoliach. Berlin miał ponad 100 tys., Warszawa miała 1/3 mieszkańców żydowskich, porównywalna gmina była w Pradze czeskiej – mówił prof. Ziątkowski.

Podkreślił, że Wrocław od początku XIX wieku przeżywał dynamiczny okres, był dominującą niemiecką metropolią Europy Wschodniej, porównywalną z Berlinem, Warszawą i Pragą.

Edyta Stein została zatem przez taką wielkomiejską atmosferę w dużej mierze ukształtowana.

– Jeśli chodzi o warstwę religijną, Wrocław był specyficznym miastem pod tym względem. Na przestrzeni wieków – od XVI wieku, kiedy nastąpiła reformacja – władze miejskie przyjęły reformację i większość mieszkańców stała się luteranami. Nie oznaczało to jednak – jak to miało miejsce w innych takich ogarniętych reformacją miastach – eliminacji Kościoła katolickiego. On nadal tutaj funkcjonował. Z jednej strony poprzez to, że funkcjonowało tutaj centrum diecezji wrocławskiej z Ostrowem Tumskim, Kapituła Katedralna z kościołem, który pełnił funkcję parafii katedralnej. Znaczna część mieszkańców zasadniczego miasta również była katolikami. Zachowały się klasztory katolickie – opowiadał prof. Ziątkowski, podając, że ponad 1/3 mieszkańców była wyznania katolickiego, 5 proc. stanowili Żydzi a pozostali to byli protestanci, głównie luteranie. Choć rozwijały się również religie reformowane.

– Trzeba powiedzieć, że te trzy religie toczyły tutaj we Wrocławiu jakby taką rywalizacją. W XIX wieku bardzo widoczna stała się rywalizacja na polu architektury. Zaczęła się w momencie, gdy zdecydowano o budowie pierwszego wielkiego katolickiego kościoła – mówił profesor, przypominając okoliczności wybudowania kościoła św. Michała Archanioła na Ołbinie.

W kolejnym etapie gmina żydowska wybudowała wielką synagogę, która zdominowała widok Wrocławia od południa. Wreszcie protestanci odpowiedzieli budową kościoła Lutra, z wieżą wyższą od wieży kościoła św. Michała.

W następnych latach, w związku ze wzrostem liczby ludności, pojawiła się potrzeba budowy kolejnych obiektów sakralnych. Gmina żydowska te potrzeby miała zaspokojone, zaś katolicy i protestanci wznosili kolejne obiekty, np. obecny kościół na Sudeckiej, który był protestancki, czy katolicki kościół na Kruczej.

– Atmosfera takiej rywalizacji między dwoma wyznaniami miała niewątpliwy wpływ na ukształtowanie Edyty Stein. Trzeba też powiedzieć, że kościół katolicki politycznie był „upośledzony”. Nie był to kościół szczególnie silnie przez władze popierany, choć był zamożniejszy niż kościół protestancki – opowiadał prof. Ziątkowski.

Z tej rywalizacji kościół katolicki wyszedł obronną ręką. Zaczęła wzrastać liczba katolików.

– To był jeden z elementów, który w jakiś sposób wpłynął na Edytę Stein i przygotował ją na przyszłą konfesję. Wydaje się, że kościół katolicki z tą swoją niezależnością od władzy państwowej był przez długie wieki atrakcyjny dla ludzi innych wyznań – podkreślał profesor.

Zauważył, że bogata Gmina Żydowska przeżywała jednak pewien kryzys religijny polegający na daleko idącej sekularyzacji społeczności żydowskiej. Od lat 80. XIX wieku skarżono się, że Żydzi, którzy powinni uczyć się języka hebrajskiego, zupełnie go nie znają, nie rozumieją podstawowych modlitw. Tworzono nawet szkoły przekazujące podstawowe wiadomości, To świadczyło o postępującej sekularyzacji.

Profesor podkreślił, że niemiecka wikipedia pisze o Edycie Stein, że była ona z bardzo ortodoksyjnej rodziny. Tymczasem, gdyby pochodziła z ortodoksyjnej rodziny, to jej dom rodzinny nie znajdowałby się w tej dzielnicy i w takiej odległości od bożnicy.

– Choćby taki drobny fakt świadczy, że ta rodzina nie była szczególnie religijna i bogobojna, że tam również taki powolny proces mniejszej religijności się zaczynał. Oczywiście, nie znaczy to, że matka akceptowała późniejszą konwersję Edyty, ale świadczy o tym, że prawdopodobnie z domu Edyta wyniosła poczucie swobody wyboru, z którego w pewnym momencie skorzystała. Edyta Stein była oczywiście tworem z jednej strony społeczności żydowskiej, jej tradycji i patrzenia na świat, ale z drugiej strony takim tworem wielkiego miasta i metropolii otwartej na różne nurty, metropolii, która była ciągle w ruchu i która przykładała jednak duże znacznie do religii – mówił prof. Ziątkowski.

W drugiej części wieczoru wystąpił Chór Synagogi pod Białym Bocianem pod dyrekcją charyzmatycznego Stanisława Rybarczyka. – Chór obchodził w ubiegłym roku 25-lecie istnienia. Jest to jedyny chór synagogalny w Polsce, który przede wszystkim zajmuje się propagowaniem muzyki synagogalnej, czyli muzyki zamordowanych synagog. Holokaust zniszczył bowiem w niesłychanym stopniu nie tylko populację żydowską, ale i kulturę – mówił Stanisław Rybarczyk.

Akompaniował na organach Piotr Rojek – fenomenalny wrocławski organista. Wraz z solistami: Magdaleną Dynowską (sopran) i Piotrem Bunzlerem (tenor), wykonali kompozycje, m.in.: Louisa Lewandowskiego, Moritza Deutscha, Samuela Naumbourga.

Koncert pokazał niezwykłą akustykę świątyni, wykonawcy wykonywali utwory, przechodząc do różnych jej miejsc.