Katedra płocka jest najważniejszym zabytkiem piastowskim na Mazowszu. W jej murach znajdują się groby króla Bolesława Krzywoustego i jego ojca księcia Władysława Hermana. Jest to także jedno z najstarszych biskupstw w kraju – diecezja płocka obchodzi w tym roku swoje 940-lecie (była erygowana w 1075 r.).

Dzięki temu, obok 40 innych obiektów w kraju, świątynia ta została umieszczona w Kanonie Miejsc Historycznych - jest to to projekt realizowany przez Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów przy współpracy Narodowego Instytutu Dziedzictwa, pod patronatem Generalnego Konserwatora Zabytków. Płocki zabytek zaznaczono na ogólnopolskiej mapie kanonu na stronie: www.miejscahistoryczne.nimoz.pl. Znajduje się tam również opis zabytku.

Inicjatorzy Kanonu Miejsc Historycznych wyszli z założenia, że powinny w nim znaleźć się zabytki, których poznanie przybliży pełny obraz historii Polski i wartości kulturowe narodowego dziedzictwa. Do tej kategorii została także zaliczona płocka bazylika katedralna, sąsiadująca w Kanonie m.in. z Gnieznem, Poznaniem, Fromborkiem, Malborkiem, Wieliczką czy Tumem pod Łęczycą.

Na stronie miejsc ważnych historycznie można m.in. przeczytać, że Kanon Miejsc Historycznych jest „badawczo inspirujący, a zarazem mobilizujący aktywność środowisk regionalnych”. Poza tym twórcy kanonu uważają, że znajdujące się tam zabytki staną się bardziej znane, a dzięki temu odegrają dużą rolę w „kształtowaniu zbiorowej tożsamości”.

***

Płock był najważniejszym piastowskim grodem na Mazowszu. Bolesław II Śmiały, umacniając więzi Mazowsza ze swą monarchią, ufundował w Płocku jedno z najstarszych biskupstw w Polsce (1075). W zestawieniu z Wielkopolską i z Małopolską – dzielnicami, które są rdzeniem państwowości oraz w porównaniu ze Śląskiem, który wcześnie otworzył się na wpływy czeskie i niemieckie, Mazowsze długo pozostawało dzielnicą peryferyjną. Linia Wisły wyznaczała zasięg cywilizacji łacińskiej w tej części Europy. Sąsiadami Mazowsza od północy i północnego wschodu byli pogańscy Bałtowie – Prusowie, Jadźwingowie i Litwini, a od wschodu Rusini.

Władysław I Herman (1079-1102), brat wygnanego z Polski króla Bolesława II Śmiałego, ograniczył aktywność polityczną, usunął się z Krakowa i na swą siedzibę wybrał peryferyjny Płock. Syn Hermana, Bolesław III Krzywousty (1102-1138), powrócił do aktywności i uczynił z Płocka drugą obok Krakowa rezydencję książęcą. Płock stał się punktem wypadowym na Pomorze, które władca odzyskał. Związani z Płockiem książęta Władysław I Herman i Bolesław III Krzywousty spoczęli w tamtejszej katedrze. Bolesław III Krzywousty przed śmiercią zdecydował o podziale państwa polskiego między czterech synów (1138). Realizacja książęcego testamentu rozpoczęła trwające dwa stulecia rozbicie dzielnicowe Polski.

Mazowsze wraz z Płockiem przypadło pierwotnie Bolesławowi IV Kędzierzawemu, a po jego śmierci stało się dzielnicą Kazimierza II Sprawiedliwego, niewymienionego w testamencie, najmłodszego syna Bolesława III Krzywoustego. Od Kazimierza II Sprawiedliwego wywodzi się linia Piastów mazowieckich. Z tej linii pochodził Władysław I Łokietek, prawnuk Kazimierza II Sprawiedliwego, który w XIV wieku przezwyciężył rozbicie dzielnicowe i odbudował Królestwo Polskie (1320). Mazowsze znalazło się jednak na uboczu procesów integracyjnych, a nawet do początku XVI wieku, jako lenno, pozostawało poza Królestwem. W XIV stuleciu na Mazowszu rozwijała się już Warszawa, która wkrótce przejęła polityczne funkcje Płocka.

Wzgórze Tumskie w Płocku było siedzibą książęcą i biskupią. Katedra pochodzi z XII wieku i mimo późniejszej przebudowy to wciąż najokazalszy kościół renesansowy w Polsce. Powstała na miejscu rozebranej świątyni romańskiej i jest trzecią katedrą na Wzgórzu Tumskim. Z drugiej, tej romańskiej, ufundowanej przez biskupa Aleksandra z Malonne (XII w.), pochodzą brązowe płaskorzeźbione drzwi, wykonane w Magdeburgu, które od XV wieku znajdują się w Soborze św. Zofii w Nowogrodzie Wielkim, zaś w katedrze płockiej jest ich odlana w 1981 roku kopia. Cenne zbiory sztuki sakralnej gromadzi od wieków skarbiec katedry płockiej.